Nejednou jsem se setkal se začínajícími, ale dokonce i pokročilými ornitology, či birdwatchery, kteří stále tápou a nevědí si rady s určováním tří poměrně podobných druhů uvedených v titulku. Nebudu vám nic nalhávat, teorie nikdy nemůže dokonale připravit na všechny situace v terénu, nicméně v tomto článku uvedu alespoň tipy, které vám pomohou, když jeden z druhů spatříte.
Text proložím dokumentačními obrázky přímo z terénu, na kterých se podle mě určovací znaky dají demonstrovat výrazně lépe, než v kreslené knize, nebo na dokonalých profesionálních fotografiích.
Silueta a chování
První, co na ptákovi po nalezení pozorujeme, jsou silueta a jeho způsob pohybu. I na základě těchto prvotních poznatků se dají tyto tři druhy rozlišit. Samozřejmě musíme počítat s tím, že pták může zaujímat i netypické pozice a proto je nutná delší doba pozorování, případně kombinace s dalšími znaky (např. hlas).
Vodouš bahenní působí na rozdíl od ostatních dvou druhů mnohem štíhlejším a tedy elegantnějším dojmem. Příbuzný vodouš kropenatý proti němu vypadá poněkud robustnější. Pisík obecný je o něco menší než prve jmenovaní a jeho celková silueta se drobně liší od vodoušů. Všechny tři druhy při sbírání potravy pohupují zadní částí těla, pisík je touto vlastností však zdaleka nejnápadnější.
Pokud se bavíme o plachosti těchto druhů, je na tom nejlépe (nebo nejhůře?) vodouš kropenatý, který s typickým hlasitým voláním ulétá už z poměrně velké vzdálenosti, případně se schovává do záhybů říčního koryta a podobně. Pisík s vodoušem bahenním jsou plašší o něco méně, ale pokud se náhodou přiblížíte na kratší vzdálenost, výsledek bude stejný jako u „kropenáče“ – s povykem uletí.
Důležitým znakem, který poměrně snadno detekujeme, je způsob letu – pisík létá typicky nízko nad hladinou a „plácá“ frekventovaně s křídly pod tělem, zatímco vodouši rázovitě máchají křídly a létají většinou velmi rychle do výšky, kde obratně manévrují – bahňáci jsou skvělí letci.
Kresba
Na začátku tohoto odstavce bych rád podotkl jednu věc, která může být matoucí – názvosloví nehraje vůbec žádnou roli pro určování (nejen těchto!) ptáků. Stejně jako vodouše kropenatého najdete v zásadě výhradně na bahnech, tak je vodouš bahenní ve skutečnosti stejně, nebo i více kropenatý, než vodouš kropenatý.
Na kresbě je asi nejzásadnější kontrast a ostrý přechod mezi tmavou svrchní částí těla a čistě bílým břichem u vodouše kropenatého a pisíka obecného. U vodouše bahenního přechází kresba z krku až na břicho a boky dost pozvolně, zároveň je také odstín svrchních částí těla o něco světlejší než u předchozích dvou. Tento znak je poměrně dobře zachytitelný i bez nutnosti delšího a detailnějšího pozorování.
Pisík obecný má mezi ohybem křídla a krkem vykrojený bílý „zoubek“ a má bílé hrdlo, čímž při pohledu ze předu vzniká dobře viditelný „límec“ (viz obr. 5). Tyto znaky ho odlišují od vodouše kropenatého.
Vodouš bahenní má velice výrazný nadoční proužek v každém šatu, podobně jako pisík. Vodouš kropenatý má oční pásku méně nápadnou, za okem prakticky končí.
V letu určíme velmi snadno pisíka podle kresby rýdováku (ocasu) a bílých křídelních pásek, které ani jeden z rozebíraných vodoušů nemá. Vodouš kropenatý má výrazně tmavší spodinu křídel, na rozdíl od v. bahenního, jeho křídelní spodina je světlá. Rozdíly jsou i v kresbě jejích ocasu, nicméně jsou hůře pozorovatelné. „Kropenáč“ má širší a jasné černé příčné pruhy na ocasních perech, zatímco bahenní má v rýdováku rozpité a rekventované světle šedé proužky (viz obr. 11 a 12).
Hlas
Všechny tři druhy mají velmi specifické hlasy, podle kterých je můžeme snadno určit, stačí si je trochu naposlouchat. Mně osobně nikdy moc nepomáhaly přepisy hlasů do písemného projevu a proto pouze přikládám odkazy na jednotlivé druhy na xeno-canto.org.
Pisík: http://www.xeno-canto.org/species/Actitis-hypoleucos
Vodouš bahenní: http://www.xeno-canto.org/species/Tringa-glareola
Vodouš kropenatý: http://www.xeno-canto.org/species/Tringa-ochropus
Prostředí a doba výskytu
Vodouš kropenatý je jediný z těchto druhů, u kterého můžeme hovořit o celoročním výskytu, zimní pozorování jsou však vzácná. Existují malé populace, které u nás i přezimují. Vodouš bahenní a pisík obecný jsou migranti na velké dálky, jejichž zimoviště se nachází až jižně od rovníku a u nás se proto vyskytují až od dubna do října. Všechny tři druhy jsou u nás v největších počtech během května a potom během druhé poloviny srpna.
Všechny tři druhy vyhledávají podobné biotopy, potkáme je s trochou štěstí v zásadě na všech podmáčených plochách, na hnojištích, polních loužích a podobně.
Závěrem
Bahňáci jsou nádherná skupina ptáků a mnoho ornitologů, včetně mě, je má jako vůbec jedny z nejoblíbenějších ptáků. Základem „bahňákologie“ je naučit se právě rozlišit a bezpečně poznat od sebe právě tyto tři nejběžnější druhy. Nejlepším tréninkem je samozřejmě pobyt v terénu!
Moc doufám, že vám právě tento článek alespoň trochu pomohl a že budou Vaše cesty za bahňáky a všemi ostatními ptáky plné radosti z krásných pozorování.