Bekasiny otavní, aneb v kraji nebeských koz
Ranní povětří se mírně chvěje a nad loukou se povalují průsvitné chuchvalce zbytků mlžných oparů. Nohy se člověku vtiskují do měkké podmáčené půdy a sluneční paprsky začínají obrušovat vzduch do diamantových hran. Na blankytně modrém nebi se náhle ozve tlumeně mečivý, chvějivý hlas, který se po několika vteřinách ozývá znovu, ovšem již z jiné části oblohy. Tam někde vysoko je možno s trochou štěstí nalézt prudce letícího samce bekasiny otavní, jenž tímto mechanickým hlasem, který vydávají roztažená ocasní pera, označuje svůj hnízdní okrsek. Samec v tu dobu létá v dlouhých vlnovkách a ve fázi letu směrem k zemi roztahuje ocas, čímž vzniká ojedinělý a jedinečný zvuk v naší přírodě. Ostatně proto se bekasinám říkalo, zvláště mezi myslivci, Koza nebeská nebo Kozlík. Další nezaměnitelný hlas bekasin na hnízdišti je tzv. „tikání „ (znějící jako v pravidelném rytmu opakované „ty-ke, ty-ke“), většinou se tak bekasiny ozývají z vyvýšeného posedu (kůly, myslivecké posedy apod.), vzácněji se tak ozývají v letu. Tikání lze považovat za již neklamný projev probíhajícího hnízdění.
Bekasina otavní patří mezi ptáky hnízdící typicky na zamokřených místech při pobřežích rybníků a řek, podmáčených loukách a rašeliništích. Vystupuje i do vyšších poloh, známá jsou hnízdění ve vrcholových partiích Krkonoš. Zatímco původní Fauna ČSSR (1977) uvádí častější výskyt v nížinách, již druhý Atlas hnízdního rozšíření ptáků naznačuje rapidní úbytek bekasin v nižších polohách republiky, zatímco na vrchovinách je stav lepší. Tuto situaci ostatně podtrhují i dílčí online výsledky probíhajícícho čtvrtého mapování, kdy jádrovou oblastí hnízdního výskytu bekasin bude oblast Vysočiny. Naopak v nížinách došlo k rapidnímu úbytku, hraničímu s vymizením. Bekasiny jsou nadmíru zajímaví a skrytě žijící bahňáci, což může skutečnou početnost zkreslovat. Situace je o to komplikovanější, že řada březnových záznamů tokajících samců zahrnuje ještě protahující jedince. Na jiných, doposud neobjevených lokalitách může unikat pozornosti a nepřítelem mohou být krom predátorů i prováděné zemědělské práce.
Podívejme se blíže do jedné z nížinných oblastí. Kolínsko je mírně zvlněná krajina a její tvář výrazně modeluje řeka Labe, či drobnější toky Doubravy nebo Cidliny. Respektive je zřejmě lepší mluvit v minulém čase, neboť regulací a napřímením toků, vysušením velké části bývalých říčních mokřadů, nezanechávají řeky každoročně tak výrazné stopy. Většina zbytků labských mokřadů a luhů jsou vedena jako maloplošná chráněná území. Úbytkem vhodných biotopů, které podmáčené stanoviště představovaly, zmizely také ptačí druhy na ně vázané. Kolínský znalec přírody František Foltýn situaci již v roce 1984 vyjádřil pregnantně: „V náručí luk ležely zbytky labských tůní a ramen s mokřadní květenou, s bohatými porosty vlhkomilných dřevin a s velmi pestrou paletou živočichů, zejména vodních a mokřadních ptáků. Shrneme-li stručnou bilanci kolínských labských mokřadů, vyznívá takřka jednoznačně jako memento.“
Autor totiž dále uvádí vymizení bekasiny ze všech původních hnízdišť, popsaných v 30. letech 20. století (Týnecké mokřiny, Lžovická jezera, mokřiny u Kamence) s tím, že na zmíněných lokalitách byly v polovině 80. let minulého století vzácně zaznamenávány, ovšem bez prokázaného hnízdění. Také po roce 2000 je hnízdění na Kolínsku nedoložené. V některých letech byla nepravidelně v hnízdní době pozorována v NPP Žehuňský rybník, pravděpodobné hnízdění zde bylo zjištěno v roce 2015, kdy je možné usuzovat u dvou pozorovaných mladých ptáků na místní původ. Další sporadické údaje se týkají záznamů tokajících samců (zejm. dubnové termíny, Týnecké mokřiny), nicméně jakékoli další zprávy z hnízdní doby (květen, červen) zcela chybějí. Skutečně první prokázané hnízdění na Kolínsku po téměř 40 letech se podařilo nalézt v letošním roce v mokrých loukách nedaleko obce Uhlířská Lhota. S hospodařícím subjektem bylo dohodnuto posunutí seče až na konec června. Zdejší krajina je paletou luk, pastvin, drobných polí a na návrších převážně borových lesů. Louky mají jednu nespornou výhodu: jsou obhospodařovány tradičním způsobem, tj. nejsou uměle hnojené, mokřadní plochy jsou víceméně pravidelně sečené, nezarůstají tak terestrickými rákosinami a nedochází k zazemňování mokřadů. To vše vytváří ideální hnízdní podmínky pro bekasiny. Jako byste se v krajině vrátili o padesát let dozadu, tak vzácný a ojedinělý úkaz v současné zemědělské krajině! Ranní povětří se mírně chvěje a nad loukou se povalují chuchvalce zbytků mlžných oparů a sluneční paprsky začínají obrušovat vzduch do diamantových hran. Na blankytně modrém nebi se náhle ozve tlumeně mečivý, chvějivý hlas….
Text: Lukáš Kadava
Foto: Jiří Bartoš http://bartosphoto.cz/
Poděkování: autor děkuje firmě Lhotecko s.r.o., jmenovitě agronomovi panu Nerudovi za příkladný přístup v ochraně bekasin otavních.